“Phần nhiều người Việt Nam có tính cách bị động, là những người đi theo chứ không phải tiền phong”- trích đoạn trong cuốn sách của chàng trai từng xuyên Việt với chiếc ví rỗng Tran Hung John (John đi tìm Hùng , NXB Kim Đồng, 2013) được đưa vào đề thi đại học môn ngữ văn khối D năm nay gây nên nhiều bàn cãi. Viện sĩ, GS và TSKH Trần Ngọc Thêm luận bàn với TT&VH Cuối tuần về chủ đề này.
* Thưa GS, đã có nhiều nhận xét tương tự về “sự tiêu cực” của người Việt, điều này phải chăng xuất phát từ cơ sở văn hóa của Việt Nam? - Xuất phát từ cội nguồn văn minh lúa nước, văn hóa Việt rất âm tính, nên người Việt thường có tính tiêu cực. Sự tiêu cực này còn được củng cố bởi tính cộng đồng là một đặc trưng khác cũng rất tiêu biểu của nền văn minh lúa nước, nơi mà cuộc mưu sinh cần tới sự cộng sinh nhiều hơn là sức mạnh riêng lẻ của từng cá nhân chủ nghĩa. Mà cộng đồng làng xã là một tập thể những con người có sự đồng nhất rất cao, trong đó ai yếu kém thì sẽ được thương yêu, viện trợ; trái lại, ai trồi lên, tỏ ra tiên phong vượt trội thì sẽ bị ganh ghét, đố kỵ, sẽ bị ném đá để kéo xuống đến chừng nào bị “cào bằng” như mọi người mới thôi. Chẳng thế mà tục ngữ Việt Nam có vô thiên lủng những câu như: “ Khôn độc không bằng ngốc đàn”, “Chết một đống còn hơn sống một người”.. . Cũng nên chi mà trong tầng lớp Việt Nam truyền thống, những ai đi tiền phong thì luôn gặp muôn ngàn khó khăn, trắc trở; Nguyễn Du từng đớn đau thốt lên: “Chữ tài liền với chữ tai một vần”. Phẩm chất thường được người Việt Nam đánh giá cao là “sự khiêm tốn” chứ không phải là “sự tự tin”, và càng không phải là “tính tiên phong”. Trong khi ở phương Tây, “khiêm tốn” được hiểu là “bộc lộ một sự đánh giá có chừng đỗi về giá trị, khả năng và nhân tài của mình” thì ở Việt Nam, “khiêm tốn” lại thường được hiểu là sự nhũn nhặn, tự hạ thấp mình, thỉnh thoảng tới mức kém cỏi, hèn mọn. Chất bị động, âm tính này đã trở nên một thể chế gây áp lực lên cộng đồng suốt hàng ngàn năm qua, không dễ gì có thể đổi thay một sớm một chiều. Nó vẫn còn đi theo người Việt cho đến tận ngày nay, và chắc chắn sẽ còn tiếp tục chi phối trong một thời kì không ngắn nữa. Tóm lại, tính bị động của người Việt có nguồn gốc từ ba nguyên tố chính: chất âm tính của văn hóa; tính cộng đồng cùng sức ép của số đông; và những tai họa giáng xuống đầu những người đi tiên phong như một sự cảnh cáo, đe dọa.
* Thưa ông, nhiều người cho rằng bị động có tức thị không sáng tạo, chỉ theo đuôi. Hiểu như thế về phẩm chất người Việt có đúng không? - Trước hết, thụ động có thể là theo đuôi nhưng nó không đồng nghĩa với “theo đuôi”. Tiêu cực không phải lúc nào cũng xấu. Tính tiêu cực ở người phụ nữ thể hiện sự thùy mị, nhã nhặn, nết na. Người Việt Nam không thích chủ động, tiền phong nhưng sẽ chỉ đi theo những gì mà họ cho là đúng; còn với những gì sai thì họ thường không phản đối ra mặt nhưng lẳng lặng làm theo ý mình. Trong quan hệ với những hàng xóm mạnh hơn mình thì chính phẩm chất này đã giúp chúng ta giữ được bản sắc, lối sống của riêng mình mà không bị quân thù đồng hóa. Về tương quan giữa bị động với chủ động thì, theo quy luật trong âm có dương, trong một nền văn hóa âm tính thì phần đông mọi người bị động nhưng vẫn luôn có một bộ phận những người chủ động, dương tính. Nam giới thường chủ động hơn phụ nữ; người có địa vị, sức mạnh, học thức... Cao hơn thường sẽ chủ động hơn. Xét theo dòng lịch sử, tuy rằng xưa nay, thời nào cũng luôn có những nhân tố và hiện tượng dương tính, nhưng thời xưa thì tiêu cực hơn thời nay. Xét theo vùng miền, thì ở miền Bắc có tính thụ động cao nhất, vì đó là cái nôi của văn minh lúa nước lâu đời, nơi tính cộng đồng làng xã mạnh nhất, vào miền Trung thì tính tiêu cực đã bớt đi, vào miền Nam thì tính thoáng mở là mạnh hơn. Đồng thời trong lịch sử, những con người có bản lĩnh cải cách, chống lại thể chế của làng xã thì thường di trú dần về miền Trung, về miền Nam, càng khiến cho tính thụ động của người miền Trung, miền Nam giảm đi nhiều. Ngoài ra tuy người Việt Nam nhìn chung thụ động trong những việc lớn, nhưng thường lại rất linh hoạt (tức thị chủ động) ứng xử trong các việc nhỏ. Đây là phần dương rất quan yếu trong chất âm của người Việt. * Có nhiều ý kiến phản đối lại quan điểm này của Tran Hung John và đưa ra nhiều thí dụ chứng minh cho tính tiền phong của người Việt như trường hợp Ngô Bảo Châu hay Vua đầu bếp Mỹ Christin Hà... Ông nghĩ về luận điểm này thế nào? - Tôi thấy đó toàn là ví dụ về một bộ phận những người dương tính. Giới showbiz là một điển hình cho tính dương, nó là số ít và được nhập khẩu từ phương Tây, thuộc loại hình văn hóa dương tính. Giới showbiz thích lăng xê, thích phóng đại, thích được nức tiếng, khác với ý thức khiêm tốn của người Việt (dù là thắt hay làm bộ làm tịch). Thành ra, việc lấy giới showbiz để làm thí dụ không thuyết phục, vì đây là các yếu tố không xuất hành từ căn tính chung của văn hóa Việt. Christine Hà được phong danh hiệu Vua đầu bếp Mỹ cũng như hàng loạt con em Việt kiều thành đạt đều là những người Việt trưởng thành trong môi trường văn hóa dương tính phương Tây. Ngay cả Ngô Bảo Châu cũng là người sinh trưởng trong một gia đình có truyền thống Tây học, bản thân anh được đào tạo thành tài ở Pháp. Nếu Ngô Bảo Châu cứ ở Việt Nam thì đâu có làm nên chuyện như hôm nay. Các thí dụ này cũng cho thấy tại sao những người Việt đi qua phương Tây hoặc những nước công nghiệp hóa để học tập, làm việc thì đều dễ thành công hơn: một phần vì các nước này phát triển hơn nên có điều kiện tốt hơn cho việc học tập và phát huy tuấn kiệt, nhưng phần quan yếu hơn là vì đây là các nền văn hóa dương tính, nó dễ kích thích và giúp phát huy tính linh hoạt nhanh nhạy trong người Việt.
- Rất khác, và cũng phức tạp hơn rất nhiều. Xưa cả ngàn năm nền nông nghiệp lúa nước vẫn không lạc hậu, còn bây chừ là thế giới phẳng, kỹ thuật và công nghệ đổi thay từng ngày buộc tư duy và ứng xử phải đổi thay, phải cập nhật, nếu không thì sẽ bị lạc hậu ngay. Người bị động thường chỉ muốn lặng, muốn sống trong khuôn viên của chiếc đê bao, luôn quan niệm “ao nhà vẫn hơn”, nay cần chủ động là phải xóa bỏ đê bao, chấp thuận sóng gió. Người Việt thường bị động trong các việc lớn (có tính chiến lược), nhưng lại khá chủ động trong các việc nhỏ (có tính chiến thuật). Khi làn sóng toàn cầu hóa tràn vào, xử sự này dễ dẫn đến sự lệch chuẩn, người chủ động thì muốn chủ động hơn, nhưng người tiêu cực thì sẽ càng tiêu cực hơn, nên xảy ra mâu thuẫn. Trên con đường tìm về cỗi nguồn của mình, với con mắt nhìn từ ngoài vào, dù còn trẻ, Tran Hung John đã không khó khăn gì để nhận thấy sự tiêu cực cố hữu của người Việt - khác xa với người Mỹ và người phương Tây, nên quan điểm của anh này gây nên tranh biện, cũng là điều dễ hiểu. Người chủ động thường thích nói về sự chủ động của mình, nhưng người bị động thì ngược lại, không muốn người khác nhận xét rằng mình thụ động. * Xin cảm ơn GS về những phân tích lý thú này.
VĂN BẢY (thực hiện) |
Thứ Bảy, 27 tháng 7, 2013
GS Trần Ngọc Thêm: Người Việt thuộc văn hóa âm tính, nên thụ động
.jpg)
